<<< powrót do spisu treści >>>
Małgorzata Głowacka – Grajper
Metodologia części jakościowej
Prezentowane trzy teksty jakościowe (M. Madeja, M. Głowacka-Grajper, K. Pisarzewska) są analizami wywiadów prowadzonych ze studentami i absolwentami polskiego pochodzenia z Litwy, Białorusi i Ukrainy. Najwcześniej powstały wywiady dotyczące studentów, którzy przyjechali do Polski z Białorusi i Litwy. Były one zbierane przez zespół uczestników seminarium badawczego prowadzonego przez prof. Ewę Nowicką przy współpracy Roberta Wyszyńskiego w Instytucie Socjologii UW w roku akademickim 1997/98. Profesor Nowicka była później promotorem opartej na tych wywiadach pracy magisterskiej Magdaleny Madei, obronionej w roku 2001, której fragmenty znalazły się w tekście tejże autorki zamieszczonym poniżej. Znalazły się w nim ponadto analizy dotyczące studentów z Ukrainy oparte na wywiadach prowadzonych w roku 2001. Autorka opierała się nie tylko na rozmowach z respondentami, ale także na obserwacji (i to długookresowej) studentów pochodzących z byłego ZSRR mieszkających w jednym z warszawskich akademików. Jej opis tej grupy i wnioski, które wyciąga, odnoszą się jedynie do studentów „warszawskich", uczących się w tym mieście. Absolwentom, którzy ukończyli studia w Polsce w ramach omawianego programu stypendialnego, poświęcono dwa odrębne teksty — w jednym podjęto próbę opisu postaw i poglądów tych respondentów, którzy po studiach wrócili na Litwę, Białoruś i Ukrainę, a w drugim podobny opis dotyczy absolwentów, którzy zostali po studiach w Polsce. Różnica ta (dotycząca obecnego miejsca zamieszkania) z punktu widzenia celu całości pracy - analizy sposobu funkcjonowania i skutków prowadzenia programu stypendiów polonijnych jest fundamentalna. Dlatego też zdecydowano się na przedstawienie osobno analiz dotyczących tych dwóch zbiorowości, mimo podobieństw między nimi (dotyczącymi chociażby środowiska rodzinnego i lokalnego, w jakim się respondenci wychowywali), co może być oczywiście źródłem pewnych powtórzeń, ale jednocześnie pozwala spojrzeć na daną zbiorowość wyróżnioną ze względu na losy jej członków po skończeniu studiów (na tych, co zostali lub na tych, którzy wrócili) jako na pewną całość.
Wywiady z respondentami, którzy powrócili do krajów, których są obywatelami, były prowadzone w latach 2001-2002 przez badaczy — socjologów pochodzących z Polski (Katarzyna Pisarzewska na Ukrainie i Litwie, gdzie część wywiadów prowadziłam także ja i Robert Wyszyński) oraz przez Polkę z Białorusi, absolwentkę studiów podjętych w ramach programu stypendiów polonijnych, która po ich zakończeniu została w Polsce na studiach doktoranckich — Wiktorię Węcławek (badania na Białorusi). W tym przypadku prowadząca wywiady wywodziła się z tego samego środowiska co respondenci (o czym ci doskonale wiedzieli) i podobna była też jej droga życiowa, co sprawiało, że była odbierana jako osoba, która doskonale rozumie całą sytuację i z którą można o niej „dogłębnie" porozmawiać. Jednocześnie jednak respondenci zakładali (co czasami wyrażali explicite), że badacz zna pewne sprawy, że są dla niego oczywiste, a więc nie warto o nich mówić, co musiało się spotkać się z pewna interwencji) ze strony badacza.
Respondentów odszukiwano dzięki kontaktom, jakie utrzymywali ze studentami uczącymi się jeszcze w Polsce, a także przez miejscowe organizacje polskie, a następnie metodą „kuli śniegowej" — poprzez polecanie kolejnych rozmówców przez respondentów. W ten sposób zebrano 34 wywiady (12 na Litwie, 11 na Białorusi i 11 na Ukrainie Zróżnicowanie (w wielu sferach znaczne i znaczące) między trzema branymi pod krajami spowodowało, że dla przedstawienia sytuacji respondentów oraz pokazania przynajmniej częściowo, źródeł ich postaw i poglądów, zdecydowano się na "prezentowanie oddzielnej analizy dotyczącej poszczególnych krajów.
W przypadku respondentów, którzy zostali w Polsce po studiach, odszukanie ich okazało się niezwykle trudne. Jak się bowiem okazuje, nie ma zbyt wielu osób, które w Polsce pozostały, a te, które się na to zdecydowały, wywodzą się z różnych środowisk, są w różnym wieku i w związku z tym przeważnie nie znają się między sobą, a ponadto nie są znane wśród studentów lub też nie utrzymują z nimi kontaktów. Ponadto nie są nigdzie zrzeszone ani ewidencjonowane. Zdarza się też, że z powodu odrzucenia (czy niechętnego stosunku do nich) przez działające w Polsce organizacje „kresowe" i różnorodne stowarzyszenia i fundacje zajmujące się pomocą Polakom mieszkającym w ich krajach pochodzenia, nie kontaktują się z nimi, nie działają w nich, nie korzystają z ich pomocy. Odrzucani są przez nie jako „zdrajcy", którzy po studiach nie wrócili do swych krajów, by tam „budować lepszą przyszłość miejscowych Polaków" — takie określenie tej zbiorowości absolwentów pojawia się w wypowiedziach działaczy tych organizacji, przynajmniej niektórych. W związku z tym są bardzo niechętni „ujawnianiu się", szczególnie że niektórzy z nich są w Polsce nielegalnie lub przynajmniej nielegalnie tutaj pracują (nie ma danych pozwalających stwierdzić, jak duży procent tej zbiorowości jest w Polsce nielegalnie, ale zdaje się, że jednak mimo wszystko mniejszość - nielegalny pobyt jest obciążony bowiem bardzo dużymi kosztami psychicznymi, a także poczuciem braku własnego miejsca w społeczeństwie, którego mimo upływającego czasu ciągle nie udaje się znaleźć, dlatego pobyty nielegalne w przypadku absolwentów — a więc dobrze wykształconych osób — są często krótkotrwałe, choć nie jest to regułą). Wszystko to spowodowało, że udało się znaleźć jedynie 9 osób (same kobiety), które zgodziły się udzielić wywiadów badaczom. Osobami prowadzącymi wywiady byli w tym przypadku studenci seminarium badawczego, które w Instytucie Socjologii UW prowadził dr Robert Wyszyński wraz z M. Głowacką-Grajper, a respondentki odszukiwano najczęściej poprzez kontakty osobiste. W związku z niewielką liczebnością respondentów, a także wyłącznie „operacyjnymi", a nie merytorycznymi kryteriami ich doboru, należy traktować historie życiowe tych respondentek jako pewne modele „migracyjne", pamiętając, nie wyczerpują one zapewne całego spektrum możliwych scenariuszy pozostawania w Polsce po studiach. Także wypowiedzi absolwentów, którzy po studiach wrócili na Litwę Białoruś i Ukrainę, należy traktować jako możliwe modele odnajdywania się w środowisku lokalnym i realiach państwowych po powrocie ze studiów w Polsce.