<<< powrót do spisu treści >>>

Michał Babicz

 Polscy studenci z Białorusi, Litwy i Ukrainy w Polsce

Niniejszy rozdział stanowi próbę przybliżenia Czytelnikowi środowiska studentów polskiego pochodzenia, którzy przyjechali do Polski z trzech krajów byłego ZSRR: Białorusi, Litwy i Ukrainy. Analizy naszej dokonamy  na podstawie badania przeprowadzonego na przełomie roku 1999 i 2000 pod kierownictwem profesor Ewy Nowickiej i dr Roberta Wyszyńskiego. Rozdział ten będzie miał charakter raportu badawczego weryfikującego podstawowe hipotezy i dostarczającego pewnych informacji o badanych respondentach.

Celem tego rozdziału jest uzyskanie szerszego spojrzenia na poglądy, postawy i częściowo również historię, „Polaków ze Wschodu” przyjeżdżających do kraju swoich przodków. Nie chcemy jednak stawiać kategorycznych wniosków na ich temat. Chcemy jedynie w miarę naszych możliwości stworzyć obraz cech wspólnych dla większości z nich.

Rozdział ten podzielony jest na pięć części. W pierwszej z nich przyjrzymy się metodologii badań. Zaprezentujemy sposób w jaki studenci byli dobierani, jak ich znajdowaliśmy jak również jakie konsekwencje miało to rozwiązanie dla wyników badania. Przyjrzymy się również założeniom badawczym, jak również hipotezom roboczym, które kierowały nami przy wyborze właśnie tego sposobu podejścia do analizy problemu.

W części drugiej  postaramy przeprowadzić wstępną charakterystykę środowiska pochodzenia studentów. Poza informacjami z metryczki ankiety, interesować nas będą głównie trzy elementy:

1. Umiejętność posługiwania się i kontakt z językiem polskim w kraju pochodzenia studentów.

2. Wyznanie i religijność studentów.

3. Utrzymywanie kontaktów z Polską.

Czynniki te opisują samych badanych jak również ich najbliższe otoczenie. Analiza musi być od nich rozpoczęta, gdyż otrzymane wyniki pozwolą nam na weryfikację hipotez badawczych omówionych w części I.

W części trzeciej przyjrzymy się szeroko pojętej kwestii obecnej sytuacji studentów i ich zamierzeniom na przyszłość. Dowiemy się jednak przede wszystkim co kierowało nimi, gdy decydowali się na podjęcie studiów w Polsce, oraz jak oceniają swój wybór. Interesować nas będzie również obecna sytuacja materialna studentów oraz ich plany na przyszłość.

Część czwarta dotyczyć będzie oczekiwań Polaków z krajów byłego ZSRR co do pomocy ze strony polskiego rządu. Znajdą się tu zarówno kwestie dotyczące statusu prawnego naszych rodaków na terenie byłych Republik radzieckich jak również pomocy materialnej dla nich.

Ostatnia piąta część dotyczyć będzie kwestii, według mnie, najważniejszej, jaką jest identyfikacja narodowa badanych. Wydaje się ważnym, by dowiedzieć się zarówno tego, jak postrzegają oni swoją przynależność narodową, ale również, jak postrzegają ich osoby z ich kraju pochodzenia, z ich miasta, miejscowości czy wioski. Interesować nas więc będzie zarówno to, czy respondenci uważają się za Polaków, ale również to, czy są oni za Polaków uważani.

Przed rozpoczęciem właściwej części rozdziału chciałbym zdefiniować pojęcie „kraju zamieszkania”, którym będę się posługiwał w tekście. W ten sposób będziemy określać kraj, w którym respondent mieszkał przed przyjazdem na studia do Polski. W języku potocznym powiedzielibyśmy, że jest to kraj pochodzenia. Nie chciałem jednak używać tego terminu, gdyż pochodzenie, w naszym przypadku, będzie odnosić się do narodowości, a nie do miejsca zamieszkania. Badani są studentami polskiego pochodzenia zamieszkałymi na terenie republik byłego ZSRR, lub Polakami zamieszkałymi na Litwie, Ukrainie i Białorusi.

I. Metodologia badania i hipotezy badawcze

Badanie było, jak już wcześniej wspomniałem, przeprowadzone wśród studentów polskiego pochodzenia, z kilku krajów powstałych po upadku byłego Związku Radzieckiego – Litwy, Białorusi, Ukrainy, Łotwy, Rosji i Kazachstanu. Na potrzeby tego tekstu wybraliśmy spośród respondentów, grupę osób pochodzących z Ukrainy, Białorusi i Litwy. Ta decyzja łączyła się głównie z tym, iż rozdział ten stanowi wprowadzenie dla dalszej analizy badań przeprowadzonych wśród absolwentów polskich uczelni, którzy powrócili do krajów zamieszkania. Grupę badawczą dla tego badania stanowiły więc osoby zamieszkałe na Litwie, Białorusi i Ukrainie.

Badanie, którego wyniki zostaną poniżej przedstawione zostało przeprowadzone w dwóch grupach.

Pierwszą z nich stanowili słuchacze Studium Języka Polskiego. Zdecydowaliśmy się na wybór tej właśnie grupy, gdyż decyzję o podjęciu studiów w Polsce podjęli oni niedawno. W związku z tym zakładaliśmy, że odpowiedzi na pytania związane z motywacją podjęcia studiów w Polsce nie były jeszcze nacechowane doświadczeniami związanymi ze studiami. Respondenci z tej grupy mówią nam niejako o tym, jakie jest wyobrażenie na temat studiów w Polsce wśród przyjeżdżających do naszego kraju Polaków ze Wschodu.

Drugą grupę stanowili studenci polskiego pochodzenia z krajów byłego ZSRR uczący się w naszym kraju na uczelniach w następujących miastach: Warszawa, Kraków, Łódź, Lublin, Gdańsk, Olsztyn.

W dalszej analizie danych odeszliśmy jednak od uwzględniania takiego podziału wiekowego – rok studiów. Doświadczenia starszych studentów, którzy przyjęli już w pełni świadomie szykany za ich praktyki religijne, czy przynależność narodową, ta zbiorowa pamięć nabiera cech wręcz pokoleniowych. Szczególnie widoczne było to w wywiadach ze starszymi studentami, czy w przytoczonych tu również wywiadach z absolwentami. Młodsi studenci, szczęśliwie pozbawieni tego typu doświadczeń, inaczej określają swoja identyfikację narodową i religijną nie tylko ze względu na wiek. Istotną różnicą jest gdy w newralgicznym dla byłego ZSRR roku 1991 miało się lat 10 , czy 15 lub 16. Udziałem tylko młodszych studentów były mniej traumatyczne doświadczenia, ale również silnie wpływające na tożsamość młodej osoby, np. powszechne odchodzenie w praktykach i nauczani religii od języka polskiego w Kościele na Ukrainie czy Białorusi, różnice w przynależności organizacyjnej ( młodsi mogli wybrać  harcerstwo, starsi zaś tylko pionierów). Stąd też uważamy, że podział wiekowy studiujących aktualnie w Polsce studentów, nie może być podstawą do wnioskowania o zmianach w identyfikacji narodowej czy religijnej na poszczególnych latach w trakcie studiów w Polsce. Studenci z lat starszych przyjechali już z kraju zamieszkania z odmiennym bagażem doświadczeń w porównaniu do ich młodszych kolegów.

Dobór reprezentantów w obu grupach zależał od możliwości dotarcia do interesujących nas osób. W związku z brakiem danych na temat miejsca zamieszkania studentów z republik byłego ZSRR wybraliśmy dwie metody przeprowadzenia ankiet:

1. ankieta audytoryjna przeprowadzona wśród osób będących uczniami Studium Języka Polskiego.

2. ankieta, gdzie próba była dobierana na zasadzie kuli śniegowej.

Decyzja o przeprowadzeniu ankiety audytoryjnej podyktowana była względną łatwością dotarcia do respondentów. Odwiedziliśmy trzy ośrodki gdzie studenci byli na tzw. „zerówce” : w Lublinie, Łodzi i . Ze względu na małe możliwości przestrzenne pomieszczeń, respondentów musieliśmy dzielić na dwie grupy, które ankietowane były jednocześnie.

Pierwszą metodę (ankieta audytoryjna), pomimo jej wad, z których główną była możliwość porozumiewania się pomiędzy osobami odpowiadającymi na pytania, oceniamy jako optymalną. Dzięki grupowemu wypełnianiu ankiet, w razie niezrozumienia pytania przez ankietowanych (z czym trzeba się liczyć przy tego rodzaju badaniu) uzyskaliśmy pozytywny efekt. Badacze mogli wytłumaczyć grupie pojęcia, a respondenci między sobą dodatkowo uszczegółowiali treść pytania. Należy zaznaczyć, że kilka sformułowań, które zespołowi badawczemu wydawało się jasnych i ostrych, w grupie badanej wymagało dodatkowych wyjaśnień. Przykładem tego rodzaju niezrozumienia może być słowo pacierz, które powinno być raczej zastąpione słowem modlitwa.

Drugą metodę ( „kula śniegowa”) wybraliśmy dlatego, że ułatwiała ona zarówno znalezienie osób, które odpowiadały naszym kryteriom, jak również kontakt z respondentem. Zauważyliśmy, że łatwiej było rozmawiać z kolejnymi ankietowanymi, gdy powiedzieliśmy, że podobną ankietę przeprowadziliśmy z ich znajomymi. Metoda ta ma jednak swoje wady. Musimy przyznać, że wszyscy respondenci należący do grupy studentów, z którymi przeprowadziliśmy wywiady mieszkali w akademikach. Działo się tak, gdyż bardzo trudno określić, dowiedzieć się, gdzie poza akademikami mieszkają osoby polskiego pochodzenia z terenów byłego ZSRR. Łatwiej było nam znaleźć takie osoby w akademikach, a te z oczywistych względów odsyłały nas do swoich znajomych zamieszkałych również w akademikach.

Ograniczając się tylko do środowisk akademickich w dużych miastach z uniwersytetami państwowymi, można byłoby zarzucić niereprezentatywnośc tego rodzaju badania. Należy jednak pamiętać o tym, że zdecydowana większość studentów polskiego pochodzenia z terenów byłego ZSRR przebywa w Polsce na stypendium rządowym, które pozwala im na znalezienie miejsca w akademiku. Dlatego właśnie zdecydowaliśmy się na poszukiwania studentów w tych właśnie miejscach. Zespół badawczy został podzielony na cztery podzespoły, które miały zająć się innymi akademikami, różnymi zarazem ze względu na rodzaj uczelni, którą własnością były, jak również położenia na terenie miasta. Zależało nam bowiem na uniknięciu ankietowania tych samych osób (ankieta była anonimowa i zdecydowaliśmy się nie wykorzystywać w żaden sposób danych respondentów).

Wydaje się, że dzięki takiemu rozwiązaniu osiągnęliśmy cel. Pomimo kilku odesłań do tej samej osoby przez różnych ankietowanych najczęściej otrzymywaliśmy dane osób, u których wcześniej nie byliśmy. Dodać należy również, że pod koniec niektórzy ankietowani proszeni byli o wskazanie osób mieszkających w innych akademikach w danym mieście, o których wiadomo, że są Polakami z terenów byłego ZSRR.

Proces przeprowadzania ankiety przebiegał najczęściej następująco. Zespół składający się z trzech osób udawał się do akademika, gdzie otrzymywał listę pokoi z informacją, z jakiego kraju pochodzą jego mieszkańcy. Każdy członek zespołu wybierał trzy numery pokoi, gdzie miał udać się by przeprowadzić ankietę z respondentem. Jeśli okazywało się, a zdarzało się to dość często, że osoba w pierwszym pokoju nie spełnia kryterium polskości, wtedy udawał się do pokoju drugiego, a jeśli i tam jego poszukiwania zakończyły się niepowodzeniem udawał się do jednego z dwóch pozostałych członków grupy w celu poinformowania o niepowodzeniu i wyboru nowe zestawu pokoi.

Po zrealizowaniu pierwszej ankiety zespół zbierał się w umówionym miejscu, gdzie weryfikowane były dane. Po pierwsze wykreślane były z listy adresowej numery pokoi gdzie:

1. osoby odmówiły udziału w ankiecie,

2. osoby nie były polskiego pochodzenia,

3. gdzie przeprowadzono już ankietę.

Następnie zespół ustalał gdzie udadzą się następnie jego członkowie. Dokonywano tego na podstawie informacji dostarczonych od poprzednich respondentów. Na wszelki jednak wypadek w razie gdyby badacz nie zastał potencjalnego badanego wskazanego przez respondenta, otrzymywał dodatkowo dwa inne numery pokoi. Proces ten powtarzał się do momentu zrealizowania w danym akademiku piętnastu ankiet lub do wyczerpania listy potencjalnych respondentów. Następnie zespół badawczy udawał się do innego akademika, gdzie proces ten się powtarzał.

Ankieta wśród studentów była przeprowadzana przez ankietera, jedynie pytania otwarte były wypełniane bezpośrednio przez respondenta. Rolą ankietera w tym badaniu było odczytywanie pytań i kategorii oraz ewentualne wytłumaczenie niezrozumiałych sformułowań.

Podsumowując można stwierdzić, że wybrane przez nas metody wydają się najbardziej efektywne. Po pierwsze umożliwiają dość szybkie odnalezienie osób spełniających kryterium „bycia osobą polskiego pochodzenia z krajów byłego ZSRR”, po drugie umożliwiają one łatwiejszy kontakt z badanymi, a przez to również większe ich zaufanie do badacza. Dzięki temu uzyskać możemy zarówno pełniejsze odpowiedzi, jak również wydaje się, że minimalizujemy ryzyko uzyskania niepełnych informacji ze względu na:

-         niezrozumienie kategorii badawczych,

-         udzielanie nieprawdziwych informacji.

Należy zauważyć, że badania przeprowadzane wśród osób z innego kraju niż Polska musi zawierać w sobie dwa podstawowe elementy. Respondent musi być przekonany, że wyniki badania mogą mu się w jakiś sposób przysłużyć lub przynajmniej, że mu nie zaszkodzą. Dlatego tak ważne jest zagwarantowanie pełnej anonimowości i powoływanie się na znajomości z innymi osobami znajdującymi się w podobnej sytuacji, jak badany. Po drugie badacz musi być obecny przy przeprowadzaniu ankiety, by wyjaśnić kategorie i sformułowania zawarte zarówno w pytaniach ankiety, jak również możliwych odpowiedziach.

Badanie, które przeprowadzaliśmy miało odpowiedzieć na trzy podstawowe pytania:

1. Co ma wpływ na tożsamość narodową Polaków zamieszkałych na terenie byłego ZSRR?

2. Co zadecydowało o podjęciu studiów w Polsce i jak oceniają oni swój przyjazd do Polski?

3. Jakie są ich zamierzenia na przyszłość?

Do pierwszej kategorii zaliczyliśmy wszystkie pytania dotyczące warunków życia w kraju zamieszkania. Znalazły się tu takie podstawowe zagadnienia jak:

-         opis otoczenia, społeczności w której do tej pory zamieszkiwał respondent,

-         kontakty z Polakami zamieszkałymi w kraju, z którego respondent przyjechał,

-         kontakty z Polską,

-         kontakty z polską kulturą,

-         stopień posługiwania się językiem polskim, częstotliwość jego używania w kontaktach zarówno rodzinnych jak i pozarodzinnych.

Przy formułowaniu drugiej kategorii byliśmy zainteresowani poznaniem przyczyn decyzji o podjęciu studiów w Polsce. Czy respondenta namówili bliscy, przyjaciele, czy też było to jego indywidualne postanowienie? Ponadto chcieliśmy się dowiedzieć, jak oceniają swą decyzję po przyjeździe do Polski. Zakładaliśmy, że istnieje różnica pomiędzy osobami, które dopiero rozpoczynają naukę w Studium czy na wyższej uczelni, a studentami wyższych lat.

Interesował nas również problem oceny przez respondentów zarówno poziomu studiów, jak również kierunku. Chcieliśmy się dowiedzieć, czy studia w Polsce dają większe możliwości studentom z krajów byłego ZSRR. Czy dzięki nim będą oni mogli znaleźć lepszą pracę, poprawić sytuację materialną swojej rodziny.

Te kwestie łączą się w sposób zdecydowany z trzecią kategorią. Właśnie w dzięki pytaniom o zamierzenia na przyszłość mogliśmy się dodatkowo dowiedzieć, jakie są plany respondentów po ukończeniu studiów. Czy zamierzają oni powrócić do kraju zamieszkania, czy też nie. Problem ten jest szczególnie ważny, gdyż wobec programu stypendialnego wysuwa się nieraz zarzut pozbawiania polskich społeczności na terenie byłego ZSRR elit inteligenckich. Badanie miało zweryfikować hipotezę o tym, że osoby uczące się w Polsce nie chcą po ukończeniu studiów powracać do krajów zamieszkania.

 II. Wstępna charakterystyka badanej grupy.

Na początek przyjrzyjmy się charakterystyce badanej grupy. Skoncentrujemy się na  zmiennych, które otrzymaliśmy z pytań „metryczkowych”. Pozwoli nam to na scharakteryzowanie badanych ze względu na pewne stałe cechy. Zobaczmy jaką część z pośród wszystkich naszych badanych stanowiły osoby zamieszkałe na terenie Litwy, Ukrainy i Białorusi. Poniższa tabela (tabela 1.) prezentuje rozkład odpowiedzi na pytanie o „kraj zamieszkania”, który w naszej ankiecie był krajem pochodzenia w potocznym tego sformułowania znaczeniu.

Tabela 1. Kraj pochodzenia

Wśród 188 badanych 140 osób pochodziło z wybranych przez nas krajów. Stanowili oni łącznie 74% badanych. Pozostałe 48 osób (26%) pochodziło z Rosji (8% całej grupy badanych), Kazachstanu (15% całej grupy badanych) oraz Łotwy (3% całej grupy badanych).

Kolejna tabela prezentuje rozkład częstości zmiennej kraj pochodzenia, w interesującej nas grupie badanych.

Tabela 2. Kraj pochodzenia badanych.

Jak widzimy najliczniejszą grupę wśród badanych, którymi będziemy zajmować się w tym rozdziale stanowili studenci polskiego pochodzenia zamieszkali na terenie Ukrainy, było ich w sumie 61 i stanowią oni 44% badanych w interesującej nas grupie. Polaków z Białorusi było 52 i stanowią oni 37% badanych. Najmniej licznie reprezentowani w naszej próbie są Polacy zamieszkali na Litwie. Było ich 27 osób, co stanowi 19% badanych.

Proporcje te mogą wywołać w czytelniku wątpliwości, co do ich zgodności z rzeczywistością. Przyjęło się uważać, że najwięcej Polaków na terenie byłego ZSRR zamieszkuje na Litwie oraz na Ukrainie. Pogląd taki jest związany według mnie z dwoma czynnikami. Po pierwsze społeczności polskie na terenie byłego ZSRR łączą się w świadomości Polaków z dwoma miastami: Wilnem i Lwowem. Po drugie bardzo często w mediach ukazują się relacje z „życia” Polonii na Litwie. Niekiedy ukazują się również reportaże z Kazachstanu. Natomiast o Polakach na terenie Białorusi nie mówi się prawie nic. A przecież społeczność ta jest zdecydowanie liczniejsza niż społeczność polska zamieszkująca Litwę.

Przyjrzyjmy się teraz kilku danym demograficznym opisującym naszych badanych. Poniższa tabela prezentuje rozkład zmiennej płeć respondenta.

Tabela 3. Płeć respondenta

Jak widać w naszej grupie przeważały kobiety. Stanowiły one aż 67% badanych, odsetek mężczyzn w interesującej nas grupie badanych wyniósł 33%. Dane te trudno zweryfikować. Przeprowadzone przez nas badanie nie pozwala nam stawiać zdecydowanych wniosków, dlatego chciałbym na podstawie tej tabeli powiedzieć nie, że „wśród polskich studentów z terenów trzech byłych republik radzieckich więcej jest kobiet niż mężczyzn”, lecz „studentki są na pewno bardziej przychylne badaczom i chętniej odpowiadają na pytania. Należy zwrócić uwagę, że cztery osoby wypełniające metryczkę nie określiły swojej płci. Ten brak informacji należy jednak przypisać ankieterom, którzy nie zweryfikowali w wypełnienia ankiety zaraz po jej zakończeniu. 

Kolejną zmienną demograficzną jest wiek respondenta. Poniższa tabela prezentuje jej rozkład w badanej próbie.

Tabela 4. Wiek respondenta

Możemy zauważyć, że wśród badanych jest duży odsetek osób do 20 roku życia. Łącznie stanowią oni 50% badanych. Spowodowane jest to dużą ilością ankiet przeprowadzonych wśród uczniów Szkół Języka Polskiego. Dla łatwiejszego opisu zdecydowaliśmy się na klasyfikację wiekową, która wygląda następująco:

1. osoby w wieku 17-19 lat (uczniowie Studium oraz studenci I roku),

2. osoby w wieku 20-21 lat (studenci pierwszych lat)

3. osoby w wieku 22 i więcej lat (studenci wyższych lat)

Poniższa tabela prezentuje procentowy udział osób należących do tych kategorii w interesującej nas próbie.

Tabela 4a. Wiek respondenta

Jak wspomnieliśmy wcześniej najliczniejszą grupę stanowią osoby w wieku 17-19 lat, najmniej liczną są studenci w wieku 20-21 lat (24%).

Kolejną zmienną, która jest z pewnością związana z wiekiem jest rok studiów respondenta. Poniższa tabela prezentuje rozkład jej częstości.

Tabela 5. Rok studiów

Jak widać najliczniejszą grupą są jak wspomnieliśmy uczniowie SJP. Studenci II roku są w naszej próbie najgorzej reprezentowani. Znaleźliśmy jedynie dwie takie osoby. Częstość występowania studentów wyższych lat jest w naszej próbie prawie taka sama i wynosi od 14% dla III roku do 17% dla roku V. Jak już wspomnieliśmy, dobór taki był podyktowany założeniami badawczymi. Pragnęliśmy zbadać osoby zaraz po egzaminie, a uczące się na tzw. „zerówce” i studentów, którzy zetknęli się z realiami studiowania w Polsce. Jak widać również podział wiekowy nie pokrywa się w pełni z podziałem na rok studiów.

Chciałbym zająć się jeszcze kwestią wykształcenia rodziców. Pytania o wykształcenie matki i ojca również zawarliśmy w naszej ankiecie. Chcieliśmy określić z jakich rodzin pochodzą przyjeżdżający do nas studenci. Poniższe tabele prezentują odpowiedzi na te pytania.

Tabela 6. Wykształcenie matki

Tabela 7. Wykształcenie ojca

Możemy zauważyć, że zarówno większość ojców (57%), jak i większość matek (62%) naszych respondentów to osoby z wyższym wykształceniem. Przyjrzyjmy się szczegółowo temu zagadnieniu.

Tabela 8. Wykształcenie matki i ojca respondenta.

Jak widać, większość respondentów (70%) spośród 133 osób, które udzieliły nam odpowiedzi na to pytanie pochodzi z domów gdzie przynajmniej jedno z rodziców miało wyższe wykształcenie. A prawie połowa (47,4%) miała oboje rodziców, którzy ukończyli wyższe uczelnie. Jest to bardzo ciekawy wynik, sam w sobie. Przybywający studenci, rzeczywiście rekrutują się z nielicznej elity polskiej w krajach zamieszkania.

Zajmijmy się teraz pytaniami nie należącymi do metryczki. Pytania, które zawarte były w ankiecie możemy podzielić na trzy grupy. Pierwszą tworzą pytania związane z krajem zamieszkania sytuacją mieszkających tam Polaków, drugą - pytania związane z przyjazdem do Polski związane z zamierzeniami na przyszłość, trzecią zaś tworzą pytania dotyczące świadomości narodowej respondentów.

Sytuacja językowa.

Teraz przyjrzymy się właśnie trzem zagadnieniom należącym do pierwszej grupy. Pierwszą z nich będzie umiejętność posługiwania się i kontakt z językiem polskim w kraju pochodzenia studentów. Interesowało nas to, kto w otoczeniu respondentów mówił po polsku, od kogo uczyli się języka polskiego, w jakich sytuacjach się nim posługiwali. Pierwszym i podstawowym pytaniem, które zadaliśmy respondentom, było pytanie o to, czy przed przyjazdem do Polski mieli styczność z osobami mówiącymi w języku polskim. Poniższa tabela prezentuje odpowiedzi, z podziałem na grupy wyróżnione ze względu na kraj, z którego przyjechał respondent. Poza ogólnym wnioskiem będziemy mogli przyjrzeć się, czy może istnieją jakieś różnice pomiędzy tymi grupami. Wszystkie pytania poddawane analizie w tym rozdziale będą odnosić się to tego podziału.

Tabela 9. Rozkład częstości odpowiedzi na pytanie o kontakt z językiem polskim w grupach wyróżnionych ze względu na kraj pochodzenia

Na pytanie odpowiedziały wszystkie osoby. 79% spośród nich stwierdziło, że w ich otoczeniu znajdowały się osoby mówiące w języku polskim, 21% odpowiedziało, że do czasu przyjazdu do Polski nie miało kontaktu z naszym językiem. Ponadto powyższa tabela prezentuje nam rozkład częstości odpowiedzi w grupach wyróżnionych ze względu na kraj zamieszkania. Możemy zauważyć, że prawie wszyscy studenci z Litwy mieli w swoim otoczeniu osobę, która mówiła po polsku, dla Ukrainy częstość ta wynosi 74% a dla Białorusi 77%.

W tym aspekcie interesującym wydaje się spojrzeć na to, kogo respondenci wskazywali jako osoby posługujące się językiem polskim w ich otoczeniu. Poniższa tabela wskazuje procentowy rozkład poszczególnych odpowiedzi ze względu na kraj zamieszkania.

Tabela 10. Kto w twoim otoczeniu mówił po polsku?

Możemy zauważyć pewne charakterystyczne cechy poszczególnych grup respondentów. I tak studenci z Litwy najczęściej wskazywali na rodziców jako osoby, które mówią po polsku, natomiast studenci z Ukrainy i Białorusi wymieniali dziadków. Pierwsza z grup również częściej niż dwie pozostałe wskazywała na to, że koledzy mówią po polsku (65%) oraz że wszyscy w ich otoczeniu mówią po polsku (31%). Polacy z Białorusi nie wymienili swoich kolegów jako osób mówiących po polsku i jedynie 3% z nich powiedziało, że wszyscy w ich otoczeniu mówią w tym języku. Dla studentów z Ukrainy częstości te wyniosły odpowiednio 7 i 13 procent. Można powiedzieć, że osoby z Litwy mają kontakt z językiem polskim na co dzień, również w kontaktach z rówieśnikami. Natomiast pozostali mają kontakt z językiem polskim głównie z członkami rodziny. Należy również zauważyć, że przez studentów z Białorusi i Ukrainy za grupę posługującą się językiem polskim częściej wymieniane są osoby starsze (dziadkowie) niż młodsze (rodzice).

Respondentom zadaliśmy również pytanie o to, od kogo uczyli się oni języka polskiego. Poniższa tabela prezentuje odpowiedzi na to pytanie.

Tabela 11. Gdzie uczyłeś się języka polskiego?

Odpowiedzi na to pytanie potwierdzają tendencję, która zauważyliśmy w poprzednim przypadku. Studenci z Litwy najczęściej wskazują na rodziców jako na osoby, od których uczyli się języka polskiego, natomiast studenci z Białorusi i Ukrainy wskazują na pozaszkolne zajęcia jako źródło nauki języka. Możemy również stwierdzić, ze na Litwie Polacy językiem „ojczystym” posługują się i uczą się go w szkole. Taką odpowiedź udzieliło 67% spośród nich, odsetek dla studentów z Ukrainy i Białorusi wyniósł odpowiednio 20 i 31 procent. Rola kościoła jako instytucji krzewiącej język polski jest szczególnie ważna na Białorusi. 33% studentów z tego kraju stwierdziło, że języka polskiego uczyła się od księdza. Na Ukrainie procent ten wyniósł 20 a na Litwie 15.

Posługiwanie się językiem polskim na co dzień w kontaktach z rówieśnikami częściowo miało sprawdzać pytanie o to, czy w szkole studenci mieli kontakt z uczniami polskiego pochodzenia. Zdecydowana większość respondentów miała kontakt z rówieśnikami, którzy byli polskiej narodowości. Wśród studentów z Litwy procent ten był największy i wyniósł 96. Wśród studentów zamieszkałych na Białorusi i Ukrainie odsetek ten wyniósł odpowiednio 71% i 70%.

Tabela 12. Czy w szkole miałeś kontakt z rówieśnikami polskiego pochodzenia?

Wyniki te wskazują, że na Litwie Polacy tworzą zdecydowanie bardziej zwarte społeczności, natomiast w dwóch pozostałych krajach część z nich nie ma zbyt częstego kontaktu z osobami polskiej narodowości. Można jednak powiedzieć, że kontakty we wszystkich badanych przez nas grupach z rówieśnikami polskiej narodowości są częste. Szczególnie znaczącym faktem wydaje się to, że osoby z Białorusi i Ukrainy o wiele rzadziej niż z Litwy wymieniają rówieśników jako osoby, od których uczyli się języka polskiego.

Wyznanie i religijność studentów

Pragnęliśmy również sprawdzić hipotezy badaczy, którzy przed nami prowadzili badania wśród studentów polskiego pochodzenia z krajów byłego ZSRR, mówiące o silnym wpływie kościoła, a raczej wiary katolickiej na utrzymanie tradycji narodowej. W naszej ankiecie postanowiliśmy wykorzystać pytania z ankiety ks. prof. Romana Dzwonkowskiego[1]. Respondentów pytaliśmy zarówno o ich stosunek do wiary, wyznanie ich i ich najbliższych, kto wywarł największy wpływ na ich wiarę, jak również o to, w jakim języku uczyli się modlitwy, czy była odprawiana msza w ich miejscowości, a jeśli tak, to w jakim języku. Na koniec spytaliśmy samych respondentów, jak oni postrzegają rolę kościoła katolickiego w zachowaniu polskości w kraju, z którego przyjechali.

Przyjrzyjmy się poszczególnym odpowiedziom. Na początek spójrzmy, jaki jest stosunek respondentów do wiary.

Tabela 13. Wyznanie studentów z podziałem na kraje zamieszkania

Tabela 14. Stosunek do wiary w zależności od kraju pochodzenia respondenta

Jak wskazują wyniki, większość respondentów (59,3%) jest osobami wierzącymi i praktykującymi, przy czym największy ich procent jest wśród przyjezdnych z Białorusi (69,2%), najmniejszy wśród studentów z Ukrainy (49,2%). Osoby wierzące i niepraktykujące najliczniej występują wśród Polaków z Litwy, a niewierzący wśród studentów z Litwy maja najniższy udział. Zdecydowana większość respondentów we wszystkich grupach to katolicy. Najwyższy jest udział katolików wśród studentów pochodzących z Litwy ( 93%). Katolicy stanowią około 4/5 studentów w pozostałych grupach. Na podobnym poziomie, 13 % na Ukrainie i 12% na Białorusi , występują w tych grupach respondenci wyznania prawosławnego. W grupie studentów z Litwy nie ma żadnej osoby wyznania prawosławnego.

Tabela 15. Kto w twoim otoczeniu jest katolikiem?

Tabela 16.

Tabela 17.

Wyniki wskazują, że większość członków rodzin respondentów to katolicy. Jak widać większość studentów polskiego pochodzenia jest katolikami, przy czym studenci z Litwy częściej niż pozostali, bo aż w 92% określało się w ten sposób, ale ich rodzice w 100% są katolikami.  Warto jednak zwrócić uwagę, że w sumie 81% matek respondentów w badanej przez nas grupie to katoliczki, przy czym na Białorusi i na Ukrainie są one w 77% tego wyznania. Zrozumiałe jest to gdy spojrzy się na wyniki ukazujące rozkład wyznaniowy wśród rodziców na Białorusi i Ukrainie. Respondenci najrzadziej jako katolików określali swych ojców, przy czym i tak stanowili oni w sumie zdecydowaną większość (73%). Jednak na Ukrainie ojcowie katolicy to tylko 58%, a na Białorusi 76%..

Kolejna tabela przedstawia wyniki przechodzenia wyznania. Chcieliśmy sprawdzić, czy jeśli istnieje różnica pomiędzy wyznaniem ojca i matki, to czyją wiarę przejmuje dziecko. Wstępna hipoteza zakładała, że respondenci będą się wybierać raczej wyznanie matki niż ojca. Poniższa tabela przedstawia rozkład łączny liczebności odpowiedzi na pytanie o wyznanie respondenta, matki i ojca.

Tabela 18. Wyznanie respondenta a wyznanie jego rodziców.

Możemy zauważyć, że nasze przypuszczenia się raczej nie sprawdziły. Jeśli oboje rodziców jest katolikami to dziecko również jest wiary katolickiej. Jeśli zaś jedno z rodziców jest wiary katolickiej, a drugie reprezentuje inne wierzenie, to dzieci przyjmują raczej wiarę katolicką niż wiarę drugiego rodzica. Nie możemy więc stwierdzić, czy wpływ którego z rodziców jest silniejszy na wybór respondenta. Raczej można stwierdzić, że wpływ katolicyzmu jest silniejszy niż prawosławia.

Zadaliśmy jednak respondentom pytanie o to, kto wywarł największy wpływ na ich przekonania religijne. Poniższa tabela prezentuje rozkład liczebności oraz rozkład częstości w grupie respondentów mówiących o sobie, że są katolikami.

 Tabela 19. Wyznanie respondenta a wpływ jego najbliższych na jego przekonania religijne

Tabela 20.

Tabela 21.

Tabela 22.

Tabela 23.

Zauważmy, że największa grupa studentów określających się jako katolicy twierdzi, że na ich przekonania religijne największy wpływ mieli zarówno rodzice, jak i dziadkowie. Tylko rodzice, a niekiedy nawet jedno z rodziców miało wpływ na wiarę 23% „katolickich” studentów, natomiast babcia i/lub dziadek mieli wpływ na 22% respondentów. Jedynie 13% osób podaje inną osobę (najczęściej księdza) jako znaczącą dla jej przekonań religijnych.

Co może ciekawe, rozkłady wyznania wśród dziadków ze strony matki i ojca, sa bardzo do siebie podobne, przez co można wnioskować, iż były one raczej jednowyznanowe, niemieszane. 

Tabela 24. Wyznanie respondenta a wpływ ojca/matki na jego przekonania

Powyższa tabela prezentuje nam szerzej kwestię wpływu matki i ojca na przekonania religijne respondentów. Jak można zauważyć matka i ojciec wywarli wpływ razem na przekonania religijne 27% respondentów, tylko matka wpłynęła na przekonania 32% studentów, natomiast ojciec ukształtował postawę religijną 5% badanych. Możemy więc uznać, że raczej matka niż ojciec jest osobą przekazującą wiarę katolicką. Warto przy tym pamiętać, iż matki są w większym procencie wyznania katolickiego na Ukrainie niż ojcowie.

Ważną kwestią wydawało nam się również to w jakim języku badani uczyli się mówić modlitwę. Okazuje się, że większość respondentów (62%) uczyło się modlitwy w języku polskim, przy czym największy odsetek tej kategorii odpowiedzi był dla studentów z Litwy (93%) a najmniejszy dla przybyłych z Ukrainy (46%). Studenci z Ukrainy zdecydowanie częściej niż pozostali, aż 36%, uczyli się modlitwy w języku obowiązującym w kraju zamieszkania. Ponadto 12% badanych z Ukrainy i 10% z Białorusi uczyło się odmawiać pacierz w języku rosyjskim, natomiast żaden z przyjezdnych z Litwy w tym języku się nie modli. Wytłumaczyć to można po części większym udziałem wśród studentów z Białorusi i Ukrainy osób wyznania prawosławnego. Dodatkowo wydaje się to zrozumiałe, gdy uwzględni się wprowadzanie ostatnio języka ukraińskiego, rosyjskiego czy białoruskiego do nauczania religii na Białorusi i Ukrainie. Nie ma to miejsca na Litwie. Dodatkowym czynnikiem jest niewątpliwie mniejsza znajomość języka polskiego szczególnie na Wschodniej Ukrainie i Białorusi.

Tabela 25.

Tabela 26. Wyznanie a język Mszy Św. w jakiej uczestniczył respondent.

Ttabela 27. Język Mszy Św. a kraj i wyznanie

Widać z powyższych tabeli silny związek wyznania z językiem w jakim odprawiana jest Msza. Co ciekawe prawie wszyscy katolicy udzielili odpowiedzi na to pytanie, a zaledwie połowa prawosławnych uczestniczy we Mszach. Stąd też taka nadreprezentacja języka polskiego w nabożeństwach na Białorusi ( 91%) i na Ukrainie ( 85%), przy mniejszym udziale procentowym katolików wśród studentów z tych krajów.

Msza była odprawiana w miejscowościach większości z respondentów. Jedynie 10% studentów z Białorusi i 5% z Ukrainy by uczestniczyć we Mszy Św. musiało udawać się do innej miejscowości.

Na zakończenie przyjrzyjmy się jeszcze, jak respondenci oceniają rolę Kościoła Katolickiego w zachowaniu polskości. Warunkowy rozkład częstości odpowiedzi na to pytanie w zależności od kraju zamieszkania prezentuje poniższa tabela.
 

Tabela 28. Postrzeganie roli Kościoła w zależności od kraju pochodzenia

Zauważmy na początek, że w żadnej z grup nie pojawiła się opinia o tym, ze Kościół nie odegrał żadnej roli w utrzymaniu polskości. Zdecydowanie bardziej przychylnych odpowiedzi udzielali studenci z Białorusi i Ukrainy. W tych dwóch grupach najczęściej pojawiają się odpowiedzi o decydującej bądź bardzo dużej roli Kościoła w utrzymaniu polskości. W grupie tej takich odpowiedzi udzieliło 62,7% studentów z Ukrainy i 59,8% studentów z Białorusi. Respondenci, którzy przyjechali do Polski z Litwy również doceniają rolę kościoła, ale ich opinie nie są już tak bardzo ostre. Największą grupę wśród nich – 46,2% stanowią osoby, które uważają, że kościół odegrał dużą rolę. Porównując jednak częstości występowania wszystkich pozytywnych odpowiedzi (do tej kategorii zaliczam odpowiedzi o: „decydującej”, „bardzo dużej” i „dużej” roli kościoła), należy stwierdzić, że są one prawie takie same i wynoszą dla Litwy 80,8%, Białorusi 77% i dla Ukrainy 78%.

Wydaje się więc uzasadnionym wniosek o pozytywnym, a niekiedy bardzo dużym wpływie kościoła katolickiego na zachowanie tożsamości kulturowej i narodowej Polaków mieszkających na terenach byłego ZSRR. Ich własne obserwacje i doświadczenia wskazują na to, że wokół tej właśnie instytucji tworzą się ośrodki kultury. Istnieje również przypuszczenie, że ta duża rola Kościoła Rzymskokatolickiego zachowała się dlatego, ze msze święte były odprawiane w języku polskim. Przyjrzyjmy się jak odpowiadali respondenci na pytanie o język mszy świętej. Pytaniu temu przyjrzymy się jedynie dla grupy tych osób, które określają siebie jako katolików.

Tabela 29. Język Mszy i modlitwy respondenta w zależności od kraju pochodzenia

Zauważmy, że we wszystkich trzech krajach najliczniejszą grupę stanowią osoby, które zarówno uczyły się modlitwy po polsku, jak i Msza Św. w ich miejscowości była odprawiana po polsku. Na podstawie tej tabeli moglibyśmy przypuszczać, że więź z Kościołem wśród studentów z Litwy powinna być większa niż w dwóch pozostałych grupach respondentów. Jednakże, jak widzieliśmy w poprzednim pytaniu, to właśnie studenci z Ukrainy i Białorusi bardziej doceniają rolę kościoła katolickiego. Wydaje się, że wynika to z sytuacji, gdy wyznanie katolickie w mieszanym narodowo i wyznaniowo społeczeństwie Białorusi i Ukrainy, było bardzo silnym wskaźnikiem polskości, a Kościół pełnił funkcje jedynej instytucji łączącej Polaków. Na Litwie w środowisku wręcz czysto katolickim, gdzie w porównaniu z Białorusią i Ukrainą większość to katolicy i Polacy (do końca nie pozbawieni swoich instytucji), rola Kościoła jest jakby oczywista i przez to  niedostrzegana.

 Utrzymywanie kontaktów z Ojczyzną.

Ostatnim elementem, który chciałbym przeanalizować w tej części jest kontakt respondentów z Ojczyzną i kulturą polska, przed przyjazdem do naszego kraju. Chcieliśmy sprawdzić intensywność tych kontaktów, to znaczy, czy respondenci mają tu rodzinę, znajomych, czy też ich ewentualne przyjazdy były przyjazdami w nieznane. Ponadto chcieliśmy się również dowiedzieć, jaki kontakt z kulturą polską mają respondenci. To znaczy, czy w kraju zamieszkania mieli dostęp do mediów polskich, książek, prasy.

Tabela 30. Czy przed przyjazdem na studia byłeś/aś w Polsce?

Tabela 31.

Jak widać, większość osób przed przyjazdem na studia odwiedziła Polskę. Najczęściej robili to „Litwini”, najrzadziej respondenci z Ukrainy.

Poniższa tabela prezentuje częstość wymieniania rodziny i/lub znajomych jako osób, do których respondenci przyjeżdżali w odwiedziny. Jak widać 38% respondentów z Ukrainy, 16% respondentów z Białorusi i 15% respondentów z Litwy, odwiedziło nasz kraj nie przy okazji rodzinnej lub przyjacielskiej wizyty. Najczęściej wskazywali oni kolonie jako tę „pozarodzinną” wizytę w naszym kraju.

Tabela 32. Przy jakiej okazji byłeś w Polsce?

Tabela 33. Czy miałeś dostęp do polskich książek?

Prawie wszyscy respondenci z Białorusi, Litwy i Ukrainy mieli dostęp do polskich książek, jedynie sporadyczne są przypadki gdy respondent deklarował brak takiej możliwości. Nieco gorzej jest z dostępem do polskiej prasy w wymienionych krajach. Najlepiej jest na Litwie, gdzie również prawie wszyscy mają do niej dostęp. Najgorzej jest na Ukrainie. Aż 34% respondentów z tego kraju odpowiedziało, że nie ma dostępu do polskiej prasy w miejscu zamieszkania.

Tabela 34. Czy miałeś dostęp do polskiej prasy?

Dostęp do polskiego radia jest według respondentów z Ukrainy i Białorusi ograniczony. Odpowiednio 52% i 31% z nich powiedziało nam, że nie mają dostępu do polskiego radia w miejscu zamieszkania. Jedynie studenci z Litwy w 96% odpowiadali, że mają dostęp do polskiego radia.

Tabela 35. Czy miałeś dostęp do polskiego radia?

Co ciekawe polska telewizja jest bardziej dostępna na Ukrainie niż polskie radio, na Białorusi bardziej dostępna niż radio i prasa, a na Litwie najbardziej dostępna, wszyscy respondenci deklarują dostęp do tego środka przekazu. Wydaje się, że ta sytuacja jest osiągnięta dzięki działalności polskich telewizji satelitarnych, a szczególnie TV Polonia, która jest najczęściej wymieniana jako ta, którą studenci mogą odbierać u siebie w domu. Na Litwie był/jest emitowany w ramach umowy w niektórych godzinach kanał Polonii Rozkład częstości prezentuje poniższa tabela.

Tabela 36. Czy miałeś dostęp do polskiej telewizji?

Ostatnie pytanie, któremu przyjrzymy się w tej części jest związane z poprzednim dotyczącym dostępności do polskich książek. Zapytaliśmy się, czy respondenci przeczytali książkę w języku polskim przed przyjazdem do nas na studia. Interesowało nas bowiem na ile znają nasz język. Założyliśmy, że jeśli respondent przeczytał książkę w języku polskim to oznacza to, że umie się nim dość dobrze posługiwać.

Tabela 37. Czy przed przyjazdem do Polski przeczytałeś książkę w języku polskim?

Większość respondentów przeczytało polską książkę przed przyjazdem na studia. Zauważmy, że 96% respondentów z Litwy i 95% respondentów z Ukrainy zapoznało się z polską książką. Podobnych osób na Białorusi jest o 12% mniej. Możemy również powiedzieć, że osoby, które miały dostęp do polskich książek ich nie przeczytały. Oznacza to więc, że poziom nauczania języka polskiego, bądź jego powszechność na Białorusi jest nieco niższy niż w dwóch pozostałych krajach.

Część III. Dlaczego studia w Polsce i co dalej?

Chciałbym byśmy przyjrzeli się teraz przyczynom wyboru studiów w Polsce przez Polaków zamieszkałych na terenach byłego ZSRR. Czym kierowali się podejmując taką decyzję? Kto lub co miało na nich największy wpływ? I wreszcie, czy są zadowoleni ze swojego wyboru?  W ankiecie zawarliśmy również pytanie dotyczące zamierzeń studentów na przyszłość. Chcieliśmy choćby w ten sposób częściowo zweryfikować hipotezę o tym, że studenci po ukończeniu wyższej uczelni nie wracają do kraju zamieszkania, lecz pozostają w Polsce lub wyjeżdżają do innego kraju.

Pierwsze pytanie dotyczyło częściowo przyczyny wyboru studiów w Polsce. Zapytaliśmy respondentów, czy gdyby istniała w ich kraju polska uczelnia to czy wybrałby studia w Polsce? Odpowiedzi na to pytanie prezentuje poniższa tabela.

Tabela 38. Czy wolałbyś studiować na polskiej uczelni w Polsce czy kraju pochodzenia?

Zauważmy, że największy procent zwolenników przyjazdu do Polski jest wśród studentów z Białorusi i Ukrainy, odpowiednio 57,4% oraz 60%. Najmniej zwolenników ten wybór ma wśród respondentów z Litwy 40,7%. Wydaje się, że możemy powiedzieć, że dla reprezentantów dwóch pierwszych grup zmiana miejsca studiowania jest również znaczną zmianą środowiska i możliwością poznania innych warunków życia. Najmniej zdecydowani są studenci z Litwy. Aż 48% spośród nich wahało się, jakiej udzielić odpowiedzi. Wydaje się to potwierdzać wcześniejszy wniosek. Osoby, które wybrałyby studia na Polskim uniwersytecie w miejscu zamieszkania chcą po prostu uczyć się w polskim języku, a osoby, które wybrałyby studia w Polsce, chcą przede wszystkim zmienić otoczenie i kraj nauki. „Litwini” są najbardziej niezdecydowani w odpowiedzi na to na to dla większości hipotetyczne pytanie. Na Litwie jednak były namiastki polskich szkól wyższych i może to jest powodem tak dużej ilości studentów odpowiadających w ten sposób. Wydaje się, że dla nich różnica w rozwoju naszych dwóch krajów jest raczej nieznaczna w porównaniu z dwoma innymi krajami i nie jest to na pewno główny powód ich studiowani w Polsce..

Tabela 39. Dlaczego przyjechałbyś do Polski?

Procent nie sumuje się do 100, ponieważ respondenci mieli możliwość podania kilku odpowiedzi.

Zapytaliśmy respondentów, którzy wybrali odpowiedź „studiować w Polsce” w poprzednim pytaniu, o przyczyny wyboru studiów w Polsce w tej hipotetycznej sytuacji, gdyby istniał polski uniwersytet w ich kraju. Studenci z Ukrainy i Białorusi odpowiadali najczęściej, że wybraliby naukę w Polsce ze względu na chęć poznania języka i kraju. Natomiast studenci z Litwy najczęściej wymieniali przyczyny indywidualne takie, jak chęć zmiany otoczenia, oderwanie się od rodziny, chęć uniezależnienia się. Nie wymieniali jednak lepszych perspektyw jako przyczyny przyjazdu, co podkreślali tylko studenci z Białorusi i Ukrainy, a co jest zbieżne z wynikami poprzedniej tabeli.

Należy zauważyć, że liczebności naszych grup są niewielkie, dlatego ich wartość poznawcza jest również mała. Wydaje się jednak, że nasze przypuszczenia, co do przyczyn przyjazdu do Polski były niesłuszne. Zwróćmy uwagę, że największe różnice istnieją dla pierwszej kategorii, a także dla odpowiedzi, gdzie studenci wybierali lepsze perspektywy jako główny motyw ich decyzji. Wydaje mi się, że możemy powiedzieć, że studentami z Białorusi i Ukrainy przy wyborze studiów kieruje głównie chęć dobrego poznania języka i kraju ojczystego, natomiast respondenci z Litwy wymieniają bardziej indywidualne, można powiedzieć nowoczesne przyczyny swoich decyzji.

Tabela 40. Dlaczego zdecydowałeś się na studia w Polsce?

Procent nie sumuje się do 100, ponieważ respondenci mieli możliwość podania kilku odpowiedzi.

Zweryfikujmy teraz nasze wnioski, co do motywów działania studentów przy wyborze studiów w Polsce, w oparciu o bardziej bezpośrednie pytanie. Zapytaliśmy się co kierowało nimi gdy podejmowali tą decyzję. Zauważmy, że zarówno studenci z Ukrainy jak i z Litwy najczęściej wymieniają przyczyny indywidualne, natomiast z Białorusi podkreślają lepszy poziom nauczania w Polsce. Dodatkowo, tak jak zauważyliśmy wcześniej, choć różnica nie jest już tak duża, respondenci z Ukrainy i Białorusi wybierali studia w Polsce ze względu na chęć poznania kraju i języka swoich przodków oraz częściej niż studenci z Litwy uważali, że nauka w Polsce łączy się z lepszymi perspektywami na przyszłość. Tak wysoki poziom przyczyn indywidualnych może również dotyczyć słabej sytuacji materialnej rodziny i szans na jej poprawienie związanych z wyjazdem.

My sami również stworzyliśmy pewne kategorie odpowiedzi spomiędzy których mogli wybierać respondenci. Poniższa tabela prezentuje odpowiedzi na to pytanie wraz ze stworzonymi przez nas kategoriami. Zauważmy, że najczęściej wybieraną odpowiedzią jest szansa uzyskania lepszego wykształcenia. Porównując to z poprzednimi wynikami gdzie 28% studentów z Ukrainy, 41% z Białorusi i tylko 13% z Litwy powiedziało, że w Polsce jest lepszy poziom nauczania, możemy powiedzieć, że ten poziom jest ważną, ale mimo wszystko nie pierwszoplanową przyczyną.

Respondenci z Litwy rzadziej niż pozostali liczą na możliwość osiedlenia się w Polsce 48%, w porównaniu z respondentami z Ukrainy 61,8% i z Białorusi 64,7%. Rzadziej chcą również nawiązywać kontakty z Polakami. Wydaje się, że jest to spowodowane właśnie różnicą pomiędzy warunkami życia w naszych dwóch krajach oraz lepszymi kontaktami Polonii litewskiej z Polską.

Tabela 41. Powodem decyzji o studiach w Polsce jest:

Procent nie sumuje się do 100, ponieważ respondenci mieli możliwość podania kilku odpowiedzi.

Pytaniem sprawdzającym stosunek respondentów do studiów w Polsce było pytanie o to, czy zachęcaliby swoich kolegów do studiów w Polsce. Większość respondentów z Ukrainy i Białorusi zachęcałoby swoich przyjaciół do podjęcia studiów w Polsce. Studenci z Litwy już nie są tak bardzo zdecydowani. Jedynie 44% spośród nich namawiałoby znajomych do nauki w Polsce, taki sam procent jest niezdecydowanych co do swojego postępowania w tej sytuacji. Również wśród studentów z Litwy jest najwięcej przeciwników takiego działania, choć należy zwrócić uwagę, że ze względu na małą liczebność tych przypadków nie można wyciągać zbyt ostrych wniosków.

Tabela 42. Czy zachęcałbyś przyjaciół ze swego kraju do studiów w Polsce?

Zdecydowana większość respondentów jest zadowolona ze studiów w Polsce. W każdej z grup procent zadowolonych ze studiów przekracza 70%. Poniższa tabela prezentuje stosunek respondentów do swoich studiów.

Tabela 43. Stosunek do studiów

Procent nie sumuje się do 100, ponieważ respondenci mieli możliwość podania kilku odpowiedzi.

Dla połowy respondentów z Białorusi i 53% z Litwy studiowany przez nich kierunek jest spełnieniem marzeń. Studenci z Ukrainy najczęściej mówią, że lubią swój kierunek, ale należy powiedzieć, że 34% spośród nich lubi swoich studiów. Niektórzy jednak nie są zadowoleni ze swojego kierunku. Najczęściej pojawiającą się opinią jest to, że nie mieli możliwości wyboru rodzaju studiów oraz, że chcieliby zmienić kierunek.

Tabela 44. Stopień zadowolenia z kierunku studiów.

Wydaje się, że osobami z najmniejszymi szansami zawodowymi po powrocie do kraju zamieszkania, i które nie mogły wybrać kierunku a zostały do tego przymuszone są studenci kierunków humanistycznych, a głównie polonistyki. Przymuszone brakiem innych ofert i sytuacją materialną swojej rodziny, gdy propozycja z Polski jest jedyną realną szansą na jakiekolwiek studia wyższe.

Tabela 45. Co sprawiło ci najwięcej trudności?

Powyższa tabela prezentuje odpowiedzi na pytanie o największe trudności spotykające respondentów w trakcie studiów w Polsce. Najczęściej narzekają oni na warunki finansowe. Drugą bolączką studentów z byłego ZSRR są warunki mieszkaniowe. Porozumiewanie się w języku polskim sprawia problem niewielkiej części studentów z Ukrainy i Białorusi. Możemy powiedzieć, że respondenci z Litwy nie mają z tym raczej żadnych kłopotów. Istotnym problemem szczególnie dla studentów z Białorusi były kontakty z innymi studentami.

Zapytaliśmy również respondentów o ich plany na przyszłość. Interesowało nas to czy będą chcieli powrócić do kraju, w którym mieszkali do tej pory, czy też będą chcieli pozostać w Polsce lub nawet wyjechać na Zachód. Okazało się jednak, że plany studentów nie są jeszcze sprecyzowane. Największy procent z nich 45,8% dla Ukrainy, 40,7% dla Litwy i 35,3% respondentów z Białorusi nie wie jeszcze, co chciałoby robić po skończeniu studiów.

Jakich odpowiedzi najczęściej udzielali respondenci, którzy mają już pewne zamierzenia? 37% studentów z Litwy chciałoby powrócić do kraju, zaś 33,3% studentów z Białorusi i 25,4% z Ukrainy chciałoby pozostać w Polsce. Ogólnie możemy powiedzieć, że w grupie osób zdecydowanych pozostać najwięcej jest respondentów z Ukrainy i Białorusi, a najmniej z Litwy. Szczegółowe wyniki prezentuje poniższa tabela.

Tabela 46. Plany na przyszłość

Ciekawa wydaje się przy próbie wytłumaczenia planów związanych z przyszłością poniższa tabelka.

Tabela 47.  Plany na przyszłość a stopień trudności w znalezieniu pracy w Polsce przez studentów.

Plany z wiązane z przyszłością wydają się być ściśle związane, co może dziwić, z łatwością znalezienia pracy w Polsce. Bardzo interesujące wydaje się, że osobom, którym potencjalnie łatwiej jest w Polsce otrzymać pracę i zatrzymać się pragną zdecydowanie częściej wracać do kraju pochodzenia. Można to przypisać w znacznej mierze brakowi barier szczególnie językowych i łatwiejszemu nawiązywani kontaktu z pracodawcą przez studentów z Litwy. A to właśnie oni w mniejszym stopniu chcą pozostać w Polsce, a raczej pragną powrócić do swej „małej ojczyzny”, pomimo łatwości w znalezieniu pracy w Polsce. Z drugiej strony widać silną determinację osób pragnących pozostać w Polsce na przekór wszelkim trudnościom.

Ciekawa jest również ogólna zależność w doborze współlokatorów w akademiku z planami na przyszłość.

Tabela  48. Dobór współlokatorów a plany na przyszłość

Widać wyraźnie, że jeżeli ktoś chce pozostać w Polsce preferuje raczej jako współlokatorów studentów Polaków z Polski. Można mniemać, iż pragnący wrócić raczej mieszkają ze swoimi krajanami.

 Podsumowując ten rozdział chciałbym zwrócić uwagę na fakt, że w niektóre pytania zbyt mało różnicują nasze grupy, lub tworzą kategorie zbyt mało liczne. Wydaje się również koniecznym podkreślić raz jeszcze, że w większości prezentowane tu wnioski należy traktować jako dość duże uproszczenie, które ze względu na niekiedy małą liczebność nie upoważnia do wysuwania ogólnych wniosków. Dlatego też przy opisie otrzymanych odpowiedzi należałoby raczej używać słowa respondenci niż studenci.

Mimo małej liczebności badanej grupy wydaje się jednak, że pewne zdecydowane różnice można traktować jako rzeczywiście występujące i wskazujące jedynie pewien kierunek zależności, ale mówiące nam raczej mało o jej sile.

Część IV. Jaka pomoc jest potrzebna?

W ankiecie zadaliśmy również respondentom pytanie o to, jak państwo polskie powinno pomagać Polakom zamieszkałym na terenie byłego ZSRR. Chcieliśmy się dowiedzieć, jakie są ich oczekiwania w stosunku do polskiego rządu. Szczególnie ważną kwestią wydała nam się repatriacja, która w roku 2000 była postrzegana przez część naszego nasze społeczeństwo jako zagrożenie. Istniało bowiem w naszym kraju przekonanie, że wraz z umożliwieniem repatriacji i przyjazdem naszych rodaków do kraju zwiększy się bezrobocie, które jest postrzegane jako największy problem w Polsce. Chcieliśmy się więc dowiedzieć na ile obawy te mają odzwierciedlenie w rzeczywistych zamiarach Polaków mieszkających na terenie Litwy, Białorusi i Ukrainy.

Zanim jednak przyjrzymy się bliżej oczekiwaniom studentów w stosunku do państwa polskiego musimy zaprezentować poziom ich wiedzy o polskim prawie dotyczącym osób narodowości polskiej zamieszkałych na terenie byłego ZSRR. Poniższa tabela prezentuje częstości podawanych odpowiedzi.

Tabela 49. Jak oceniasz polskie prawo dotyczące osób narodowości polskiej, zamieszkujących na terenach byłego ZSRR?

Możemy powiedzieć, że większość respondentów nie miało zdania na ten temat. W pytaniu uzupełniającym okazało się, ze ten brak zdania jest wynikiem braku wiedzy w tym zakresie. Drugą przyczyną udzielania odpowiedzi „nie mam zdania” był brak zdecydowania pomiędzy brakiem pewnych działań ze strony polskiego rządu (np. trudności z uregulowaniem statusu społeczności polskiej na Litwie, wolnym przebiegiem repatriacji, zbyt małą pomocą finansową) a cechami pozytywnymi jak istnienie jakiejkolwiek pomocy, możliwością podjęcia studiów w Polsce itp.

Należy ponadto zauważyć dwie tendencje w odpowiedziach respondentów. Po pierwsze grupą w której było najwięcej niezdecydowanych byli studenci z Litwy, również w tej grupie nie było ani jednego respondenta, który uznałby prawo polskie za dobre.!! Wydaje się, że na tym wyniku zaważył bezpośrednio ówczesny ( przypadający na okres przeprowadzania badań) konflikt pomiędzy Polakami na Litwie a władzami tego państwa o pisownię nazwisk, być może również szersze spory np. dotyczące pozbawienia szans na zwrot ziemi dla Polaków mieszkających wokół Wilna – tzw. rozszerzenie granic „Wielkiego Wilna”. W opinii respondentów państwo polskie wykazywało małe zainteresowanie tą sprawą ( pisowni nazwisk).

Nie możemy jednak powiedzieć, ze respondenci z Litwy są negatywnie nastawieni do polskiego prawodawstwa. Ich odpowiedzi świadczą o pewnym rozgoryczeniu i zawodzie postawą polskiego rządu, a nie są sprzeciwem wobec braku stanowczego działania.

Pytaniem „sprawdzającym”, które zadaliśmy następnie studentom było pytanie o stopień zainteresowania polskiego rządu Polakami na terenie byłego ZSRR. Poniższa tabela prezentuje rozkład częstości odpowiedzi.

Tabela 50. W jakim stopniu polski rząd wykazuje zainteresowanie Polakami zamieszkałymi na terenach byłego ZSRR?

Możemy zauważyć, że tendencja, którą zauważyliśmy w pytaniu poprzednim częściowo się potwierdza. Najlepiej działania rządu oceniają respondenci z Ukrainy (w sumie 60% pozytywnych odpowiedzi), z Litwy (56,5%), najgorzej zaś z Białorusi (45,1%). Wydaje się więc, że dla większości respondentów ta najważniejsza pomoc jest dostarczana, brakuje jedynie elementu okazania zainteresowania życiem codziennym Polaków na Wschodzie. Niezadowoleni najczęściej mówią, że książki, lekcje polskiego, konkursy i możliwość studiów w kraju to nie wszystko. Studenci z Litwy chcieliby pomocy państwa polskiego w rozmowach z rządem litewskim, wszyscy respondenci chcieliby większych nakładów finansowych wspomagających polskie mniejszości.

Kwestią, która wydawała nam się ważna była sprawa obywatelstwa Polaków mieszkających w tych trzech krajach. Zapytaliśmy się o to jakie obywatelstwo chcieliby oni posiadać. Odpowiedzi na to pytanie prezentuje poniższa tabela.

Tabela 51. Jakie obywatelstwo chciałbyś mieć?